Początki rysunków technicznych w Polsce
Spis treści
Rozwój rysunku technicznego jako samodzielnej dziedziny nauczania i praktyki zawodowej w Polsce wpisuje się w szersze przemiany technologiczne i społeczne, które miały miejsce w Europie pod koniec XVIII wieku. Szybko rozwijający się przemysł był przyczyną powstawania szkół technicznych o różnym profilu i poziomie. Pierwsze placówki kształcenia technicznego pojawiły się na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX wieku.
Początek rozwoju rysunku technicznego
Powszechnie uznaje się, że momentem początkowym rozwoju rysunku technicznego było opracowanie przez Gasparda Monge’a zasad w latach 1795-1799 zasad geometrii wykreślnej. Rysunek techniczny jako przedmiot nauczania nie został wprowadzony od razu, było to uwarunkowane różnymi przyczynami.
Potrzeby ówczesnego społeczeństwa w różnych aspektach życia związanych z techniką były zaspokajane głównie przez rękodzieło, a nauka zawodu odbywała się w indywidualnych warsztatach. W nich uczeń miał możliwość zdobycia praktycznego doświadczenia związanego ze specjalnością, nabywając nowe umiejętności od mistrza.
Teoria, jeżeli występowała, to jako dodatek, który był uogólnieniem wieloletniego doświadczenia, a nie usystematyzowaną wiedzą. Rysunki były wykorzystywane nie w sposób, który znany jest nam dzisiaj, miały one bowiem charakter artystyczny. Wykorzystywane były do przedstawienia gotowego obiektu składającemu zamówienie klientowi.
Zasady sformułowane przez Gasparda Monge’a, które stanowiły podstawę rysunku technicznego, zbiegło się w czasie ze zmianami w sposobach produkcji. Rewolucja przemysłowa, której początki przypadają na lata 1760-1830 w Anglii, przyniosła nowe metody produkcji, które wymagały precyzyjnego planowania i standaryzacji. Produkcja rzemieślnicza była powoli wypierana przez produkcję masową jednakowych, znormalizowanych produktów.
Na ziemiach polskich, podzielonych w wyniku rozbiorów, rozwój rysunku technicznego jako przedmiotu nauczania postępował w różnym tempie, co wynikało z różnorodnych tradycji i struktur edukacyjnych w poszczególnych zaborach. Wynikiem utylitaryzmu w nauce było rozpatrywanie praktycznej przydatności nauki rysunku, pod kątem powiązania z różnymi potrzebami np. geometrii, kartografii, architektury czy niektórych rzemiosł.
Rysunek techniczny w edukacji przed XIX wiekiem
Rysunek, rozumiany jako element nauczania architektury, pojawiał się w polskich szkołach już w XVIII wieku. W szkołach pijarskich i jezuickich nauczano architektury wojskowej i cywilnej, co wiązało się z nauką rysunków planów i map. Nauczanie to miało charakter elitarny, a jego głównym celem było przygotowanie młodzieży do służby wojskowej lub pracy na dworach magnackich.
Warto też wspomnieć o Szkole Rycerskiej, w której obowiązywał program szkoły średniej, rozszerzony o przedmioty specjalistyczne, do których zaliczamy m.in. zasady fortyfikacji, pomiary terenu oraz architektura cywilna i wojskowa. O poziomie umiejętności rysunkowych osiąganych przez uczniów można zorientować się na podstawie map zachowanych w zbiorach Polskiej Akademii Nauk.
Działalność Komisji Edukacji Narodowej (KEN), powołanej 14 października 1773 roku, została poprzedzona szeregiem prac przygotowawczych nad reformą szkolnictwa. Proponowano m.in. utworzenie szkół uczących rysunku i mechaniki praktycznej w miastach handlowych, aby wspierać rozwój rzemiosła. Niestety, w czasach KEN nie powstał system szkolnictwa zawodowego, w ramach którego mogłaby się znaleźć nauka rysunku technicznego.
Oprócz programów przeznaczonych dla dzieci szkół państwowych Komisja Edukacji Narodowej opracowała przepisy dla prywatnych pensji, które wydane zostały w 1775 roku. Możemy w nich znaleźć uwzględnienie nauki rysunku technicznego. Proponowane nauczanie 14 – 18 letnich chłopców i dziewczyn podstaw geometrii i architektury praktycznej, skupiając się na budowie domów i budynków gospodarczych z uwzględnieniem materiałów i kosztów, zamiast rysowania wykwintnych pałaców.
Niestety, nie jesteś w stanie dokładnie określić, jak wyglądała w praktyce nauka rysunku, wszystkie zachowane informacje z tamtych czasów są zbyt ogólne, nie mówią nic o treści i zakresie ćwiczeń, ponadto bardzo ciężko jest stwierdzić czy prace wykonywane przez uczniów powstawały na lekcjach, czy pozalekcyjnie.
Edukacja techniczna w XIX wieku
Dopiero w XIX wieku rysunek techniczny zaczął być traktowany jako samodzielny przedmiot, powiązany z rozwijającym się przemysłem. W Księstwie Warszawskim wprowadzono regulacje dotyczące szkół miejskich i wiejskich, które uwzględniały naukę rysunku. W dniu 16 października 1808 roku wydano „Regulament szkół miejskich i wiejskich elementarnych”, które zawierało ogólne zasady ich organizacji. W rozdziale zatytułowanym „Nauki” możemy znaleźć fragment, który brzmi następująco: „W mieście dana będzie krótka wiadomość o rzeczych do rzemiosła i handlu służących, rysunki rzemieślnicze”.
W rzeczywistości nauka rysunku była ograniczona do podstaw, takich jak rysowanie prostych linii, figur geometrycznych i odwzorowywanie przedmiotów codziennego użytku. Niestety, w dokumencie „Zasady urządzenia seminarii czyli szkoły nauczycieli w Łowiczu” z 14 czerwca 1808 roku nie ma żadnej wzmianki o nauczaniu rysunku w jakiejkolwiek formie.
Dopiero w późniejszych latach w planie dla szkół podwydziałowych, które miały po trzy klasy, rysunek został uwzględniony w wymiarze po dwie godziny tygodniowo w dwóch klasach. W szkołach wydziałowych nauczanie rysunków również miało miejsce, w trzech spośród czterech, również w wymiarze dwóch godzin tygodniowo.
Naukę rozpoczynana od wprawek w kreśleniu różnego rodzaju linii, a potem przystępowano do rysowania różnych przedmiotów z otoczenia (narzędzia, sprzęty, wyposażenie domu itp.). Trzeba zwrócić uwagę na to, że ten przedmiot nauczany był przez nauczycieli kaligrafii lub matematyki, a nie przez specjalistów, było to w tamtych czasach częstym zjawiskiem.
Warto podkreślić, że na ziemiach polskich nauczanie rysunku technicznego było w tym okresie związane z reformami systemów edukacyjnych wprowadzanymi przez władze zaborcze. Na przykład w Królestwie Kongresowym regulacje z lat 1816–1821 promowały naukę rysunku w szkołach niedzielnych, w których młodzież rzemieślnicza mogła zdobywać podstawowe umiejętności techniczne.
W roku 1812 na ziemiach polskich podjęto pierwszą próbę popularyzacji geometrii wykreślnej jako nowej dyscypliny naukowej. Franciszek Sapalski, kapitan artylerii Księstwa Warszawskiego, przygotował opracowanie na ten temat, które przekazał Warszawskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk.
Warunki ekonomiczne Księstwa Warszawskiego nie sprzyjały rozwojowi i popularyzacji geometrii wykreślnej. Dopiero po wojnach napoleońskich, gdy Franciszek Sapalski przeniósł się do Krakowa i objął stanowisko profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim, przedstawił 16 listopada 1817 roku swoją szczegółową „Rozprawę o teorii stereometrii, czyli geometrii wykreślnej” na zebraniu lokalnego Towarzystwa Naukowego. W następnym roku ukazała się ona drukiem.
Rysunek w szkołach rzemieślniczych i niedzielnych
Na osobne omówienie zasługuje nowy typ szkół, które pojawiły się w omawianym okresie – rzemieślniczo-niedzielne. Ich powstanie wiązało się z ideami Oświecenia, które kładły nacisk na łączenie nauki z praktyką rzemiosła i przemysłu. Pierwsza tego typu szkoła, otwarta w czerwcu 1815 roku, funkcjonowała pod nazwą „Szkoła Niedzielna i Świąteczna dla Terminatorów i Wyzwoleńców„. W programie nauczania uwzględniono między innymi pisanie, arytmetykę, geometrię, chemię oraz „rysunki architektoniczne wprost z natury przy pomocy narzędzi na papier przenoszone, następnie tuszowane lub kolorowane”.
Na wzór wybierano obiekty codzienne, takie jak okna, drzwi czy szafy, które później uczniowie mogli wykorzystać w praktyce zawodowej. Dynamiczny rozwój takich szkół miał miejsce w 1817 roku, jako efekt realizacji postanowień namiestnika z 1816 roku, które wymagały, aby uczniowie z brakami w wykształceniu podstawowym uczęszczali do takich szkół przynajmniej przez 6 godzin tygodniowo.
W 1817 roku na terenie Królestwa zaczęto wprowadzać metodę nauczania Bell-Lancastra, określaną jako metoda wzajemnego uczenia się. Pierwsza szkoła wykorzystująca tę metodę została otwarta 1 września tego samego roku w Warszawie. Uczono w niej kilkunastu przedmiotów, w tym także rysunków technicznych, co odnotowało pismo „Orzeł Biały” na początku 1819 roku. Na mocy traktatu wiedeńskiego z 3 maja 1815 roku Kraków został ogłoszony Wolnym Miastem. W październiku tego samego roku komisarze trzech państw zaborczych powołali Komisję Organizacyjną, która na początku listopada mianowała Senat Rządzący.
Kierunki rozwojowe szkolnictwa początkowego na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej były wyznaczane przez trzy kolejne statuty: z lat 1817, 1834 i 1840. Pierwszy z nich wykazywał silne wpływy austriackich ustaw szkolnych, co przejawiało się w znacznym ograniczeniu programu nauczania. Zakres przedmiotów różnicowano dla szkół miejskich i wiejskich, lecz w żadnym z tych programów nie uwzględniono rysunków. Dopiero statut z 1834 roku, utrzymując to zróżnicowanie, wprowadził w szkołach miejskich na terenie Krakowa naukę rysunku technicznego w wymiarze jednej godziny tygodniowo w klasie III.
Instytut Techniczny w Krakowie
W 1834 roku w Krakowie powstał Instytut Techniczny, który stał się jednym z najważniejszych ośrodków edukacji technicznej w Polsce. W „Projekcie do nowego Statutu dla szkół początkowych” z 1839 roku, opublikowanym w 1840 roku, przewidziano nauczanie rysunku technicznego w szkołach miejskich i na przedmieściach. Zgodnie z przepisami, dyrektor Instytutu Technicznego miał wyznaczać do każdej szkoły ucznia wyróżniającego się w rysunku, aby prowadził zajęcia według wskazówek Szkoły Technicznej. Wprowadzono również wymóg, aby kandydaci na nauczycieli miejskich posiadali umiejętność rysowania, potwierdzoną odpowiednim świadectwem.
W spisie książek przeznaczonych dla bibliotek szkół początkowych, choć uwzględniono dziesięć pozycji, nie znalazła się żadna związana z nauką rysunku. W późniejszych latach wprowadzono jednak dzieło Piwarskiego w siedmiu egzemplarzach dla każdej miejskiej szkoły początkowej. Kurator Instytutów Naukowych zalecił, aby wyznaczeni do nauczania rysunku uczniowie Szkoły Technicznej ściśle trzymali się treści tej publikacji. Warto jednak zauważyć, że dzieło Piwarskiego nie było podręcznikiem rysunku technicznego, a jego wykorzystanie do tego celu potwierdzało podobieństwo metod nauczania rysunku technicznego i odręcznego w tamtym czasie.
W okresie istnienia Rzeczypospolitej Krakowskiej w szkołach elementarnych nie wprowadzono nauki rysunku odręcznego. Pojawienie się rysunku technicznego wynikało z przemian gospodarczych oraz rosnącego zapotrzebowania na rzemieślników. Podstawą wprowadzenia tego przedmiotu był utylitaryzm, który charakteryzował cały program szkolnictwa elementarnego. W szkołach średnich, takich jak licea (m.in. Liceum św. Anny i św. Barbary w Krakowie), rysunek miał charakter odręczny i artystyczny. Nauczyciele mieli jednak znaczną swobodę w realizacji tego przedmiotu, co potwierdzają materiały archiwalne.
Instytut Techniczny odegrał znaczącą rolę w popularyzacji rysunku technicznego jako przedmiotu szkolnego. Dzięki wprowadzeniu systematycznych programów nauczania, wzorowanych na modelach europejskich, umożliwiono rozwój kluczowych umiejętności technicznych wymaganych w przemyśle budowlanym, maszynowym i rzemieślniczym.
Podręcznikiem do nauki rysunku technicznego w szkołach wydziałowych były „Początki linearnego rysunku ułożone dla szkół parafialnych” autorstwa H. Rumbowicza. W roku 1842 nauczyciel J. Dębski wciąż wykorzystywał tę książkę, ucząc według niej rysunku w szkole wydziałowej, która powstała w roku szkolnym 1834/35, wraz z ponownym uruchomieniem Instytutu Technicznego. Program nauczania rysunku obejmował ćwiczenia odręczne, rysowanie z użyciem liniału i cyrkla oraz odwzorowywanie prostszych przedmiotów, takich jak narzędzia domowe czy maszyny. Choć program był stosunkowo wąski, kładł fundamenty pod dalsze kształcenie techniczne.
Szkoła wydziałowa była przeznaczona dla chłopców po ukończeniu szkoły początkowej. Oprócz krakowskiej szkoły wydziałowej, w roku 1835/36 założono podobną placówkę w Chrzanowie, choć ta liczyła tylko dwie klasy. Aby kontynuować naukę, uczniowie z Chrzanowa musieli ukończyć trzecią klasę w krakowskiej szkole wydziałowej.
Wprowadzenie rysunku technicznego do programów nauczania na ziemiach polskich odegrało istotną rolę w rozwoju gospodarki. Stał się on nie tylko narzędziem służącym projektowaniu, ale także fundamentem standaryzacji i usprawnienia organizacji pracy. Dzięki temu przedmiotowi możliwe było kształcenie wykwalifikowanych specjalistów, którzy mogli odpowiadać na potrzeby rozwijającego się przemysłu.
Początki rysunków technicznych w Polsce – podsumowanie
Wprowadzenie rysunku technicznego na ziemiach polskich było procesem ewolucyjnym, poprzedzonym nauką rysunku architektonicznego i rzemieślniczego. Nauka architektury w XVIII wieku wynikała z zapotrzebowania na budownictwo jako najbardziej rozwiniętą dziedzinę techniki. Poziom nauczania zależał od dostępnych materiałów, kwalifikacji nauczycieli i programu, który często ograniczał się do poznania stylów architektonicznych.
Rysunek rzemieślniczy, wprowadzony później, służył praktycznym potrzebom rzemieślników, którzy byli zarówno wykonawcami, jak i projektantami artystycznej formy produktów. Rysunek techniczny w nowoczesnym znaczeniu pojawił się dopiero w szkołach technicznych w XIX wieku, kiedy rozwój przemysłu wymusił powstanie systematycznego kształcenia technicznego. Zasady tej dyscypliny wypracowane we Francji pod koniec XVIII wieku dotarły do Polski, gdy potrzeby przemysłu stworzyły warunki do zakładania szkół technicznych.
Niniejszy artykuł został opracowany na podstawie pracy Wojciecha Kubiczka zatytułowanej „Początki nauki rysunku technicznego w Polsce”, opublikowanej w 1983 roku. Warto poświęcić czas i zagłębić się w lekturę tej pracy, ponieważ oferuje ona znacznie bardziej szczegółowe i dogłębne spojrzenie na temat, a także ukazuje istotne aspekty związane z ewolucją szkolnictwa technicznego i jego wpływem na rozwój przemysłu.
